Die vervloekte Dostojevski

Atiq Rahimi, Die vervloekte Dostojevski, De Geus, 2012

Al op de eerste bladzijde, in de regels zin zelfs, laat Rahimi zijn hoofdpersoon verwijzen naar Dostojevski. Hij verweeft de het werk van Dostojevski op kunstige maar zeker niet gekunstelde wijze door zijn eigen verhaal.

'Rassoel heeft de bijl nog maar net opgeheven om hem op het hoofd van de oude dame te laten neerkomen, of het verhaal van Misdaad en straf schiet door hem heen. Het treft hem als een bliksemflits. Zijn armen beginnen te trillen; hij wankelt op zijn benen.'

Rassoel vertoont veel overeenkomsten met Raskolnikov, de hoofdpersoon uit het bekende Russische boek. Beiden vermoorden een oude woekeraarster met een bijl en beiden willen er op een of andere manier voor boeten of gestraft worden. De achterliggende gedachte is of hun misdaad echt een misdaad is. Nana Alia leent geld aan arme mensen en treedt ook op als hoerenmadam. Ze laat jonge meisjes voor zich werken. Een van die meisjes is Soefia, op wie Rassoel verliefd is.

Een mooi gegeven is dat Rahimi ervoor kiest dat Rassoel een groot deel van het verhaal zijn stem kwijt is. Het verlies is het gevolg van een afranseling door een paar politieagenten die bij hem thuis Russische boeken aantreffen en denken dat hij met de vijand heulde en communist is. Ze hebben geen boodschap aan Rassoels opmerking dat het om literatuur gaat, om een groot Russische schrijver.

Rahimi speelt met taal. Wat bewijzen woorden, wat moet iemand doen om gezien te worden? Een daad krijgt pas betekenis als erover gesproken of geschreven wordt. Hij laat de stemloze Rassoel veel nadenken, er wordt tegen hem gepraat terwijl hij zwijgt; men wil de woorden uit hem trekken, maar dat lukt niet. Af en toe schrijft hij wat op, maar ook dat leidt nergens toe. En als hij dan weer zijn stem terug heeft en uitroept dat hij zich komt aangeven, wordt er niet naar hem geluisterd.

‘Ja, dat is het, ik ben slachtoffer van mijn eigen misdaad. En het ergste is nog dat mijn misdaad niet alleen banaal en vergeefs is, maar dat hij niet eens bestaat. Niemand heeft het erover. Het lijk is op mysterieuze wijze verdwenen. Iedereen denkt dat nana Alia met haar sieraden en haar fortuin naar het platteland is vertrokken. Bent u in uw archieven al eens zo’n misdaad tegengekomen?’

Raskolnikov eindigt in een strafkamp, het relaas van Rassoul eindigt anders. Atiq Rahimi laat zien dat het verhaal nog niet afgelopen is.